Armeniya bir müddətdir öz izolyasiyasından çıxma yolları axtarır. Son zamanlarda, Orta Koridor, Zəngəzur Koridoru, və Şimal-Cənub Koridoru kimi fikir və layihələr ön planda olmuşdur, Azərbaycanın əhəmiyyətli bir rol oynadığı. Bu inisiativ Yerevanda beş ildən artıqdir bir trend kimi yerləşmişdir. Bu dəfə, Ermənistan İran, Oman Sultanlığı, Türkmənistan və Özbəkistan arasında beynəlxalq nəqliyyat və tranzit koridoru yaratmağa məqsədlənmiş uzunmüddətli, lakin inkişaf etməyən bir çərçivə olan Aşqabad sazişi ilə rəsmi olaraq qoşularaq yeni bir yol tapdı. Ermənistan hökuməti tərəfindən 8 may tarixində təsdiqlənən qərar, Yerevanın regional nəqliyyat inisiativlərinə inteqrasiya etmək və Azərbaycanı keçən geniş ticarət şəbəkələrində mövqe əldə etmək istəyini vurğulayır.
Aşqabad sazişi, əvvəlcə 2011-ci ildə imzalanmış, yol, dəmiryol və dəniz daxil olmaqla multimodal nəqliyyat koridorlarını—dəmiryol və dəmiryol, dəniz və dəmiryol—üçün təhlükəsiz və effektiv koridorlar yaratmağı hədəfləyən bir sazişdir. Bu, malların və sərnişinlərin hərəkətini asanlaşdırmaq, loqistika xərcləri azaltmaq, gömrük prosedurlarını harmonizasiya etmək və iştirak edən ölkələrin tranzit profilini artırmaq məqsədilə çalışır. İlk imzalayanlardan biri olan Qətər 2013-cü ildə geri çəkildiyindən, saziş daha sonra Kazaxstan, Pakistan və Hindistana daxil olmaqla genişləndi. Lakin həqiqi inkişaf mötərizəli qalıb. Saziş 2016-cı ildə rəsmən qüvvəyə minəndən sonra Hindistan, Pakistan və Kazaxstan tərəfindən qoşuldu. Lakin hüquqi statusuna baxmayaraq, layihə ilə bağlı son on ildə həddindən artıq praktiki inkişaf olmayıb, 2020-ci ildən sonra yalnız az bir qədər sürətləndirilmə cəhdləri olmuşdur.
2022-ci ildə Ukraynada müharibənin başlamasının ardınca, bir neçə Avrasiya dövləti Rusiyadan keçən alternativ koridorları aktivan axtarğan. Aşqabad yolunun, nəzəri olaraq, Mərkəzi Asiya, Fars Körpüsü və potensial olaraq Avropa arasında mövcud bir əlaqə təmin edə biləcəyini, lakin infrastruktur, tariflər və siyasi məntiqiyyatlar zəruri olan çətinliklər yaradırdığını görmək lazımdır. 2021 və 2022-ci illərdə, Türkmənistan, İran, Özbəkistan və Kazaxstan arasında koordinasiya görüşləri, vizaların sadələşdirilməsi, birləşmiş tranzit tarifləri və haqların harmonizasiyası kimi məsələləri ünvanlandıran Son Əlavə Protokolun imzalanmasına səbəb oldu.
Bu inisiativdə mərkəzi bir rol oynayan İran son illərdə xüsusilə fəal olmuşdur və Avrasiya tranzit axınları üzərində coğrafi leveracını maksimuma çıxarmağa çalışmışdır. Xarici İşlər Nazirliyindən Alireza Enayati kimi İran rəsmiləri, Tehranın İran-Oman-Türkmənistan-Özbəkistan koridorunu fəaliyyətə keçirmək niyyətini təkrarlayaraq, heç bir konkret vaxt cədvəli açıqlanmadı. Türkmənistanın 2022-ci ildə xarici yük nəqliyyatına izin verməyə qərar vermiş olması bu vizyonun bir hissəsini asanlaşdırmışdır.
Bu inisiativə qatılmaqda Ermənistanın maraqı həm siyasi, həm də strategikdir. İştirak yeni loqistika platformalarına, həmsədr ölkələrdən potensial ödənişlərə və əhəmiyyətli, Azərbaycanı daxil etməyən bir koridorun simvolik qarışıklığında maraqı var. Yerevan uzun müddətdir Hindistan, İran, Rusiya və Avropa arasında əlaqə quran Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Koridoruna daxil olmağı arzulayır. Ermənistan hökumətinə görə, sazişə qoşulmaq Yerevanın beynəlxalq bazarlarda yer almaq, tranzit sənədlərinin harmonizasiya etmək və gömrük prosedurlarını sadələşdirmək arzusuna uyğun gəlir. Ermənistan tərəfi layihəni kendi “Dünyanın Kəsik Noktası” inisiativinə uyğun görmək və Şimal-Cənub nəqliyyat koridoruna qoşulmaq məqsədilə bu yolu görməkdədir. Bu inisiativ Azərbaycan, İran və digər regional dövlətlər arasındakı fəal əməkdaşlıq vasitəsilə reallaşdırılan Şimal-Cənub nəqliyyat koridoruna qoşulmaq məqsədi ilə uyğun düşər.
Lakin Ermənistanın iştirakının praktik təsiri məlumdur. On ildən artıq bir müddət keçmiş olmasına baxmayaraq, Aşqabad sazişi koridoru tam fəaliyyətə keçməmişdir. Üzv ölkələr arasında müxtəlif prioritetlər, investisiyaların azlığı və loqistika səfərbərlikləri bu koridorun məhdud sahəsini limitləməkdə davam edir. Azərbaycanın fokusunu isə əməliyyata salınan və genişləndirilən infrastruktur layihələrinə yönəltməyi davam edir. Son görüşlər və protokollaşmalara baxmayaraq, Aşqabad sazişi, son vaxtlar hərəkət edən və protokollaşan Şimal-Cənub və Şərq-Qərb koridorları kimi, yalnız nəzəri olmağa davam edir. Baku, Azərbaycanın daxil olduğu Şimal-Cənub və Şərq-Qərb koridorlarına sıxıca köklənmiş olması ilə həqiqi nəqliyyat yollarının təhrif etməkdədir. Əslində, əgər Aşqabad koridoru hər hansı bir vaxt fəaliyyətə keçsə, sonradan Zəngəzur koridoru kimi infrastruktura əlaqələndirilə bilər—Bakı və Yerevan arasında sülh yolunu açarsa, bu hər iki tərəfə, daxili olaraq Ermənistana, faydalı ola bilər. Lakin hazırda, Baku artıq regionun nəqliyyat xəritəsini yenidən təyin edən koridorlara sıxıca köklənmişdir.
